Sầu đông càng khắc càng đầy: Giải nghĩa tường tận, tránh hiểu sai về Truyện Kiều

“Sầu đông càng khắc càng đầy”: Giải mã ẩn ý sâu xa trong Truyện Kiều

Câu Kiều “Sầu đông càng khắc càng đầy” từ lâu đã gây nhiều tranh cãi trong giới nghiên cứu văn học. Liệu “sầu đông” có phải là cây xoan, hay mang một ý nghĩa sâu xa hơn? Bài viết này sẽ đi sâu phân tích câu thơ, đối chiếu với các dị bản và ý kiến của các nhà nghiên cứu để làm sáng tỏ vấn đề này.

“Sầu đông” trong các bản Nôm cổ và sự tranh cãi

Các bản Nôm cổ như Liễu Văn đường (1866, 1871), Thịnh Mỹ đường (1879) đều ghi câu này là “愁冬強刻強苔”. Ông Đào Thái Tôn phiên âm là “Sầu ĐÔNG càng KHẮC càng DÀY” và cho rằng “sầu đông” là cây xoan, dựa trên hình ảnh lá xoan dày lên mỗi ngày. Tuy nhiên, cách giải thích này vấp phải nhiều ý kiến phản bác.

“Sầu đông” không phải là cây xoan

Nhiều nhà nghiên cứu, trong đó có tác giả bài viết này, cho rằng “đông” trong “sầu đông” là một động từ, đi cùng với động từ “đầy”, chứ không phải danh từ chỉ cây xoan. Chữ “sầu” ở đây mang nghĩa buồn rầu, nỗi buồn cứ tăng lên theo thời gian, chứ không phải sự phát triển của lá cây.

Nguyễn Văn Vĩnh, khi dịch Truyện Kiều sang tiếng Pháp, cũng dịch “sầu” là “tristesse” (nỗi buồn). Abel des Michels so sánh nỗi sầu của Kim Trọng như một chất lỏng trong bình, càng rót càng đầy.

Phản bác quan điểm của Đào Thái Tôn

Ông Đào Thái Tôn cho rằng nếu hiểu “sầu đông” là “nỗi sầu kết đặc như nước đông” thì mâu thuẫn với việc “vật càng đông lạnh càng co lại”. Tuy nhiên, đây là một ngụy biện. Chúng ta thường nói “khối sầu” để chỉ nỗi buồn lớn, kết tụ lại. Nỗi sầu của Kim Trọng “kết đặc lại như nước đông” mang ý nghĩa nỗi buồn chất chứa, dồn nén.

Văn cảnh của câu thơ

Để hiểu rõ hơn, cần đặt câu thơ trong văn cảnh của Truyện Kiều:

Cho hay là thói hữu tình,
Đố ai dứt mối tơ mành cho xong.
Chàng Kim từ lại thư song,
Nỗi nàng canh cánh bên lòng biếng khuây.
Sầu đông càng khắc càng đầy,
Ba thu dọn lại một ngày dài ghê.

Kim Trọng tương tư Thúy Kiều, “canh cánh bên lòng biếng khuây”, nên nỗi buồn cứ tăng lên, một ngày không gặp mặt mà tưởng như ba thu.

“Đông” là động từ, “đầy” là trạng thái

Chữ “đông” ở đây phải được hiểu là một động từ, như “đong” (đong đầy). Nỗi sầu cứ “đông” lại, chất chứa, càng ngày càng “đầy”. Các nhà nghiên cứu Truyện Kiều đều phiên âm chữ “苔” là “đầy”, chứ không phải “dày” như Đào Thái Tôn.

Các dị bản và cách hiểu khác

Các bản Nôm về sau có sự thay đổi:

• Nọa Phu Nguyễn Hữu Lập: “Sầu đong càng khắc càng đầy”
• Kiều Oánh Mậu (1902): “Sầu đong càng gạt càng đầy”
• Quan Văn đường (1906): “Sầu chung càng khắc càng đầy”

Các bản quốc ngữ về sau cũng chép là “Sầu đong càng khắc càng đầy”.

Phạm Kim Chi (1917) giải thích: “cái sầu càng lắc nó càng thêm, nghĩa là nghĩ đến chừng nào thì thêm rầu chừng nấy”. Bùi Kỷ – Trần Trọng Kim (1925) cho rằng “cái sầu đong cho vơi đi thì chốc lại đầy”. Hồ Đắc Hàm (1929) liên hệ với câu “lòng sầu muôn hộc”, ý nói sầu quá, lắc mấy cũng không vơi.

Kết luận

Tóm lại, “sầu đông” trong câu Kiều “Sầu đông càng khắc càng đầy” không phải là cây xoan. “Đông” là một động từ, chỉ sự dồn nén, kết tụ của nỗi buồn. Câu thơ diễn tả nỗi sầu của Kim Trọng ngày càng chất chứa, dâng trào khi phải xa cách Thúy Kiều. Các nhà nghiên cứu Truyện Kiều từ xưa đến nay đều hiểu theo nghĩa này, chứ không ai cho rằng “sầu đông” là cây xoan như Đào Thái Tôn.