Lực Lượng Sản Xuất: [Từ A-Z] Định Nghĩa, Vai Trò & Ứng Dụng Mác-Lênin

Lực lượng sản xuất là một khái niệm then chốt trong chủ nghĩa duy vật lịch sử Mác-Lênin. Nghiên cứu sâu sắc khái niệm này là nền tảng để thấu hiểu sự vận động và phát triển của quá trình sản xuất vật chất trong lịch sử xã hội loài người. Vậy, theo triết học Mác-Lênin, lực lượng sản xuất là gì? Bài viết này sẽ đi sâu phân tích quan điểm của C. Mác về lực lượng sản xuất, từ đó làm rõ nội hàm, yếu tố cấu thành và vai trò của nó.

Quan điểm của C. Mác về lực lượng sản xuất

C. Mác đã sớm nghiên cứu khái niệm lực lượng sản xuất. Mặc dù trong các tác phẩm của mình, ông không trực tiếp đưa ra một định nghĩa hoàn chỉnh, nhưng nội hàm của khái niệm này đã được ông đề cập ngay từ những tác phẩm đầu tay. Năm 1845, trong tác phẩm “Về cuốn sách của Phi-đrích Li-xtơ “Học thuyết dân tộc về kinh tế chính trị học””, C. Mác đã phê phán quan điểm duy tâm của Ph. Li-xtơ về lực lượng sản xuất khi cho rằng lực lượng sản xuất mang “bản chất tinh thần” và là cái vô hạn. Theo C. Mác, lực lượng sản xuất là những yếu tố vật chất, có sức mạnh vật chất, chứ không phải một khái niệm trừu tượng.

Từ quan điểm duy vật, trong các tác phẩm tiếp theo như “Hệ tư tưởng Đức”, “Sự khốn cùng của triết học”, “Lao động làm thuê và tư bản”, “Tiền công, giá cả và lợi nhuận”, đặc biệt là trong bộ “Tư bản”, nội hàm của khái niệm lực lượng sản xuất ngày càng được C. Mác và Ph. Ăng-ghen làm sáng tỏ và có nội dung sâu sắc hơn. Đây cũng là cơ sở khoa học cho việc nhận thức bản chất, động lực của sự phát triển lịch sử – xã hội thông qua hoạt động lao động của con người.

Xuất phát điểm trong nghiên cứu của C. Mác về lịch sử – xã hội là hoạt động sản xuất vật chất của con người hiện thực. Theo ông, con người bắt đầu được phân biệt với động vật khi sản xuất ra các tư liệu sinh hoạt phục vụ cho những nhu cầu thiết yếu. C. Mác viết: “Người ta phải có khả năng sống đã rồi mới có thể “làm ra lịch sử”. Nhưng muốn sống được thì trước hết cần phải có thức ăn, thức uống, nhà ở, quần áo và một vài thứ khác nữa. Như vậy, hành vi lịch sử đầu tiên là việc sản xuất ra những tư liệu để thỏa mãn nhu cầu ấy, việc sản xuất ra bản thân đời sống vật chất”.

Như vậy, tiền đề đầu tiên cho sự tồn tại của con người là việc sản xuất ra những tư liệu để thỏa mãn những nhu cầu thiết yếu, tức là sản xuất ra chính đời sống vật chất của con người. Đồng thời với quá trình đó, con người cũng sáng tạo ra các mặt của đời sống xã hội. C. Mác viết: “Việc sản xuất ra những tư liệu sinh hoạt vật chất trực tiếp và chính mỗi một giai đoạn phát triển kinh tế nhất định của một dân tộc hay một thời đại tạo ra một cơ sở, từ đó mà người ta phát triển các thể chế nhà nước, các quan điểm pháp quyền, nghệ thuật và thậm chí cả những quan niệm tôn giáo của con người ta”.

Luận điểm này khẳng định tính triệt để trong quan niệm duy vật của C. Mác. Sản xuất vật chất là hoạt động đặc trưng của con người, là hoạt động cơ bản nhất, quyết định sự tồn tại và phát triển của con người và xã hội loài người. Trong quá trình sản xuất vật chất, con người đồng thời có hai mặt quan hệ: quan hệ với tự nhiên và quan hệ với nhau. Mối quan hệ giữa con người với tự nhiên chính là biểu thị của lực lượng sản xuất.

Tuy nhiên, không phải mọi quan hệ của con người với tự nhiên đều tạo ra lực lượng sản xuất (chẳng hạn như quan hệ tình cảm, quan hệ thẩm mỹ, quan hệ nhận thức…). Chỉ có những quan hệ mà trong đó sự tác động giữa con người với tự nhiên tạo thành của cải vật chất phục vụ những nhu cầu của họ, đồng thời giúp họ cải biến chính bản thân mình mới được gọi là những quan hệ tạo ra lực lượng sản xuất.

C. Mác cho rằng, lực lượng sản xuất thể hiện năng lực thực tiễn của con người trong quá trình cải biến giới tự nhiên. Khi tiến hành sản xuất vật chất, con người dùng những công cụ lao động để tác động vào giới tự nhiên nhằm tạo ra của cải vật chất phục vụ những nhu cầu thiết yếu. Cũng trong quá trình đó, con người nắm bắt được những quy luật của tự nhiên, biến giới tự nhiên từ chỗ hoang sơ, thuần phác trở thành “thế giới thứ hai” với sự tham gia của bàn tay và khối óc của con người. Vì sản xuất vật chất luôn thay đổi nên lực lượng sản xuất là một yếu tố động và là một quá trình luôn được đổi mới, phát triển không ngừng. Lực lượng sản xuất tạo ra tiền đề vật chất cho sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người, đồng thời là tiêu chí cơ bản để đánh giá sự tiến bộ xã hội trong mỗi giai đoạn lịch sử nhất định.

Trong tác phẩm “Hệ tư tưởng Đức”, C. Mác khẳng định: “Lịch sử chẳng qua chỉ là sự tiếp nối của những thế hệ riêng rẽ trong đó mỗi thế hệ đều khai thác những vật liệu, những tư bản, những lực lượng sản xuất do tất cả những thế hệ trước để lại; do đó, mỗi thế hệ một mặt tiếp tục cái hoạt động được truyền lại, trong những hoàn cảnh đã hoàn toàn thay đổi, và mặt khác, lại biến đổi những hoàn cảnh cũ bằng một hoạt động hoàn toàn thay đổi”.

Theo quan điểm của C. Mác, lực lượng sản xuất là sự kết hợp giữa người lao động với tư liệu sản xuất nhằm tạo ra một sức sản xuất vật chất nhất định. Khi bàn đến lực lượng sản xuất, C. Mác cũng chỉ ra những yếu tố cơ bản cấu thành nên nó, đó là người lao động và tư liệu sản xuất. Để cải biến giới tự nhiên nhằm tạo ra của cải vật chất, người lao động cần phải có một sức mạnh tổng hợp. Trước hết, đó là sức mạnh của thể chất và trí tuệ – những yếu tố tạo nên khả năng lao động của con người. C. Mác viết: “Để chiếm hữu được thực thể của tự nhiên dưới một hình thái có ích cho đời sống của bản thân mình, con người vận dụng những sức tự nhiên thuộc về thân thể của họ: tay, chân, đầu và hai bàn tay”. Ngoài bản thân chủ thể lao động, con người còn sử dụng những yếu tố khác, như “sử dụng những thuộc tính cơ học, lý học, hóa học của các vật, để tùy theo mục đích của mình, dùng những vật đó làm công cụ tác động vào các vật khác”. Những vật đó được C. Mác gọi là “khí quan”, giúp người lao động có khả năng nối dài đôi bàn tay và làm cho quá trình tác động vào giới tự nhiên trở nên có hiệu quả hơn. Nếu tư liệu sản xuất là điều kiện cần của quá trình sản xuất vật chất thì người lao động chính là chủ thể, đóng vai trò quyết định sự phát triển của sản xuất.

Như vậy, theo C. Mác, nếu không có con người biết chế tạo, sử dụng công cụ lao động, tác động vào giới tự nhiên thì sẽ không có quá trình sản xuất vật chất.

Ngoài việc bàn đến hai yếu tố cơ bản cấu thành lực lượng sản xuất, C. Mác cũng đề cao, coi trọng vai trò của khoa học đối với sản xuất vật chất nói chung và với sự phát triển của lực lượng sản xuất nói riêng. Bằng những nghiên cứu khoa học, ông đã đưa ra một phán đoán: “Sự phát triển của tư bản cố định là chỉ số cho thấy tri thức xã hội phổ biến đã chuyển hóa đến mức độ nào thành lực lượng sản xuất trực tiếp, do đó nó cũng là chỉ số cho thấy những điều kiện của chính quá trình sống của xã hội đã phục tùng đến một mức độ nào sự kiểm soát của trí tuệ phổ biến và đã được cải tạo đến mức độ nào cho phù hợp với quá trình ấy; những lực lượng sản xuất xã hội đã được tạo ra đến mức độ nào không những dưới hình thức tri thức, mà cả như là những cơ quan thực hành xã hội trực tiếp, những cơ quan trực tiếp của quá trình sống hiện thực”.

Theo luận điểm này, tri thức khoa học đã làm cho tư bản cố định như nhà xưởng, máy móc được dùng trong sản xuất chuyển hóa đến một mức độ nhất định nào đó thì trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp. Nói cách khác, tri thức khoa học được ứng dụng, được vật hóa thành máy móc, thành công cụ sản xuất và được người lao động sử dụng trong quá trình sản xuất, do đó, nó trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp.

Điều kiện để tri thức khoa học trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp đã được C. Mác khẳng định như sau: “Sự phát triển của hệ thống máy móc trên con đường ấy chỉ bắt đầu khi nền đại công nghiệp đã đạt được một trình độ phát triển cao hơn và tất cả các môn khoa học đều được phục vụ tư bản, còn bản thân hệ thống máy móc hiện có thì có những nguồn lực to lớn. Như vậy, phát minh trở thành một nghề đặc biệt, và đối với nghề đó thì việc vận dụng khoa học vào nền sản xuất trực tiếp tự nó trở thành một trong những yếu tố có tính chất quyết định và kích thích”.

Đứng trên lập trường duy vật về lịch sử, C. Mác khẳng định, lực lượng sản xuất thể hiện năng lực thực tiễn của con người trong việc tác động vào giới tự nhiên để tạo ra của cải vật chất. Do đó, lực lượng sản xuất cũng chính là thước đo đánh dấu sự phát triển hoạt động sản xuất vật chất của con người ở mỗi hình thái kinh tế – xã hội nhất định.

Bổ sung và phát triển quan điểm của C. Mác về lực lượng sản xuất trong bối cảnh mới

Ngày nay, thế giới đang chứng kiến những biến đổi sâu sắc do tác động của toàn cầu hóa và cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Khoa học – công nghệ có những bước tiến nhảy vọt, góp phần tạo ra một lực lượng sản xuất chưa từng có trong lịch sử. Tri thức xã hội phổ biến đang trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, năng suất lao động tăng lên nhanh chóng, và nền kinh tế tri thức đang được vận hành hiệu quả ở nhiều nước phát triển.

Quá trình quốc tế hóa mà C. Mác và Ph. Ăng-ghen từng đề cập trong “Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản” đã trở thành quá trình toàn cầu hóa sâu rộng. Những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã tạo ra bước phát triển nhảy vọt của đời sống xã hội nói chung và lực lượng sản xuất nói riêng, với các đặc trưng cơ bản như số hóa, kết nối vạn vật (IoT), trí tuệ nhân tạo (AI), thực tế ảo (VR), tương tác thực tại – ảo (AR), và phân tích dữ liệu lớn (Big Data).

Trong bối cảnh đó, học thuyết hình thái kinh tế – xã hội nói chung và quan điểm về lực lượng sản xuất nói riêng của C. Mác vẫn giữ nguyên giá trị bền vững, nhưng cần được bổ sung và phát triển để phù hợp với thực tiễn.

V.I. Lê-nin từng nhấn mạnh: “Chúng ta không hề coi lý luận của Mác như là một cái gì đã xong xuôi hẳn và bất khả xâm phạm; trái lại, chúng ta tin rằng lý luận đó chỉ đặt nền móng cho môn khoa học mà những người xã hội chủ nghĩa cần phải phát triển hơn nữa về mọi mặt, nếu họ không muốn trở thành lạc hậu đối với cuộc sống”.

Từ sự phát triển của lực lượng sản xuất hiện đại, có thể đề xuất bổ sung, phát triển quan điểm của C. Mác về lực lượng sản xuất trên một số điểm cơ bản như sau:

• Bổ sung nội hàm của khái niệm “người lao động”: C. Mác sống ở thời kỳ chủ nghĩa tư bản phát triển, khi lực lượng lao động chủ yếu là công nhân, giai cấp vô sản. Ngày nay, giai cấp công nhân không chỉ bao gồm những người lao động chân tay thuần túy, mà còn bao gồm cả tầng lớp trí thức, kỹ sư, bác sĩ, nhà khoa học. Bản thân người lao động là công nhân cũng có sự thay đổi đáng kể về trình độ kiến thức, kỹ năng và tay nghề. Do đó, việc bổ sung nội hàm của khái niệm “người lao động” là rất cần thiết trong bối cảnh hiện nay, khi đất nước đang tiến tới nền kinh tế tri thức.
• Chú trọng sự hài hòa giữa con người và tự nhiên: Trước đây, C. Mác nhấn mạnh nhiều đến khả năng của con người trong việc chinh phục giới tự nhiên. Tuy nhiên, trong quá trình sản xuất vật chất, con người không chỉ chinh phục mà còn phải thích nghi với giới tự nhiên. Do đó, quan niệm về lực lượng sản xuất cần được bổ sung khía cạnh “con người sống hài hòa với tự nhiên”, hướng tới mục tiêu phát triển bền vững, tránh làm tổn hại đến môi trường.
• Toàn cầu hóa lực lượng sản xuất: Nhờ sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin và mạng in-tơ-nét, khoa học và tri thức được phổ biến nhanh chóng trên toàn thế giới. Dòng tri thức, dòng công nghệ và dòng vốn được lưu thông với tốc độ chưa từng có. Do đó, đầu ra của lực lượng sản xuất hiện đại không còn là sản phẩm riêng của một quốc gia, mà là sản phẩm mang tính toàn cầu. Lực lượng sản xuất hiện đại trở thành một yếu tố quan trọng hàng đầu trong việc đẩy mạnh quá trình toàn cầu hóa. Cần mở rộng nội hàm của khái niệm này không chỉ ở trong một nền sản xuất vật chất ở một quốc gia nhất định, mà còn ở trong một nền sản xuất vật chất trên phạm vi toàn thế giới.

Kết luận

Quá trình toàn cầu hóa và cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư có vai trò to lớn đối với sự phát triển của xã hội loài người, đặc biệt là đối với sự phát triển của lực lượng sản xuất. Sự phát triển đó cung cấp những bằng chứng thuyết phục để khẳng định những giá trị đúng đắn, bền vững của chủ nghĩa Mác, đồng thời đặt ra yêu cầu cần phải bổ sung, phát triển chủ nghĩa Mác nói chung và quan điểm của C. Mác về lực lượng sản xuất nói riêng. Việc bổ sung, phát triển đó không phải là “xét lại” chủ nghĩa Mác, mà là làm cho những nội dung, quan điểm của chủ nghĩa Mác có thêm sức sống mới, phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của giai đoạn hiện nay. Đó là việc làm hết sức khó khăn, đòi hỏi những người mác-xít phải kiên trì, có bản lĩnh và có trách nhiệm với hệ thống lý luận cách mạng và khoa học được coi là nền tảng tư tưởng của Đảng ta hiện nay.